धीरज वाटेकर
महाराष्ट्रात पर्यटनाविषयी व्यावसायिक दृष्टी नाही. येत्या काही वर्षांत ग्रामीण भागात पर्यटक अधिक जातील, हे लक्षात घेतले तर ग्रामीण महाराष्ट्रासह कोकणात पर्यटनाला खूप वाव आहे...
लोकांपर्यंत पर्यटनाचे महत्त्व पोहोचवणे, विविध पर्यटन स्थळांच्या सांस्कृतिक, सामाजिक, ऐतिहासिक मूल्यांच्या माहितीचे आदानप्रदान करणे यासाठी १९८० सालापासून पर्यटन दिन साजरा होतो. आपल्या देशाने जबाबदार प्रवासी घडविण्याचे लक्ष्य ठेवले असून 'इको टुरिझम सोसायटी ऑफ इंडिया'चे (ईएसओआय) नाव 'रिस्पॉन्सिबल टुरिझम सोसायटी ऑफ इंडिया' असे केले आहे. सन २०५० पर्यंत जगातील ६८ टक्के लोकसंख्या शहरी भागात राहील. त्यामुळे, ग्रामीण पर्यटनस्थळांकडे पर्यटकांचा मोहरा वळेल. कोकण हे जागतिक पर्यटकांचे आकर्षण ठरू शकते. मात्र, त्यासाठी सर्वसमावेशक कोकण पर्यटनाचा विचार करावा लागेल.
एकीकडे सरकारचे पर्यटन धोरण हे स्थानिक लोकांना रोजगार देणारे हवे. तर दुसरीकडे आपली संस्कृती 'अतिथी देवो भव' म्हणत असल्याने स्थानिकांनी पर्यटकाला अवाच्या सव्वा किमती सांगून भांबावून सोडणे थांबवायला हवे. यासाठी यंत्रणा हव्यात. आरोग्य पर्यटनात आज केरळ, तामिळनाडू ही राज्ये आघाडीवर आहेत. नैसर्गिक संधी असताना आपण कधी यात पुढाकार घेणार? यासाठी सरकारी धोरण काय आहे? भारतातील अनेक नामांकित पर्यटन कंपन्यांच्या 'टूरलिस्ट'मध्ये आजही कोकण नसते. अपवादात्मक काही याद्यांमध्ये तारकर्ली (स्नॉर्केलिंग) आणि गणपतीपुळे दिसू लागले आहे. यातल्या तारकर्लीला २०११ साली आदरातिथ्यात देशात पहिला क्रमांक मिळाला. २०१५ साली तारकर्लीचा देशातील सर्वोत्कृष्ट सागरी किनारा म्हणून सन्मान झाला. असे असले तरी तारकर्लीचा पर्यटन व्यवसाय हंगाम ६ ते ८ महिन्यांचा आहे. याकडे आम्ही कसे पाहातो, हे महत्त्वाचे आहे. कोकणात ठिकठिकाणी पर्यटन संस्था आणि संघ कार्यरत आहेत. सरकारने यांना विश्वासात घ्यावे. त्यांच्याकडे 'कोकण पर्यटन' म्हणून काही जबाबदाऱ्या द्यायला हव्यात. कोकणी माणसे पर्यटन साक्षर व्हावीत. गुहागर, आरेवारे, कुणकेश्वर, तारकर्ली, वर्सोली, दिवे आगर, केळवा आणि बोर्डी येथे बीचशॅक्ससारख्या नव्याने जन्माला येणाऱ्या संकल्पनांना थेट गोव्याशी जोडण्यापूर्वी त्यांची कोकणातील मांडणी स्पष्ट करावी. अन्यथा कोकणातील समुद्र किनाऱ्यांवर झावळीच्या झोपड्यांमधील 'बीचशॅक' म्हणजे मुली-बाळी निवांत फिरू न शकणारे, कोकणच्या मूळ संस्कृतीला बाधा आणणारे पर्यटन अशी त्यांची ओळख बनेल. ती अधिक त्रासदायक ठरेल.
मुंबई ते गोवा जाणाऱ्या देशातील पहिल्या लक्झुरियस क्रूज सेवेला कोकणात थांबा नाही. जलवाहतुकीद्वारे पर्यटन सेवेत असलेल्या 'कोर्डेलिया क्रूझ' कंपनीशी भारतीय रेल्वे खानपान आणि पर्यटन महामंडळाने (आयआरसीटीसी) करार केला आहे. या पार्श्वभूमीवर कोकणात 'क्रूझ टर्मिनल' हवे. दाभोळ ते गोवळकोट (चिपळूण) बंदरांचे अंतर ३० नॉटिकल मैल अर्थात ४४ किमी आहे. चिपळूणची ही वाशिष्ठी नदी ज्या दाभोळ खाडीला जाऊन मिळते ते पश्चिम किनारपट्टीवरील सर्वाधिक प्राचीन, शक्तिशाली बंदर आहे. २६ जानेवारी १९३७ रोजी जगातील नामांकित नौकानयनतज्ज्ञ असणाऱ्या डच लोकांनी या बंदराची पाहणी केली. भारतातील सर्वांत सुरक्षित बंदर म्हणून असलेला उल्लेख त्यांनीही मान्य केला. १०८ फूट खोल, २५ मैल लांब या खाडीत एकावेळी २/३ टनांच्या किमान १०० कार्गोज उभ्या राहू शकतात. १९५० पर्यंतच्या तीन शतकांमध्ये ही निरीक्षणे अनेकांनी नोंदवली. त्यावेळी न्हावाशेवाचा जन्म झाला नव्हता. नव्हती. सन १८०८ मध्ये अमेरिकेतील बोस्टन येथे प्रसिद्ध झालेल्या 'विश्व गॅझेटिअर'मध्येही दाभोळचे संदर्भ आहेत. इतक्या नैसर्गिक नोंदी उपलब्ध असताना आम्ही निसर्ग ऱ्हासाचे प्रकल्प कोकणात का आणतो? वर्षा ऋतूतील कोकणी निसर्ग आणि धबधब्यांविषयी चर्चा करताना ही स्थळे पर्यटक कुटुंबांना सुरक्षित वाटायला हवीत.
कोकण पर्यटनासाठी मुंबई, पुणे आणि पश्चिम महाराष्ट्रातून येणारे पर्यटक आपणहून आपली टूर प्लॅन करतात. स्वतःच्या गाड्या काढतात किंवा एखादे वाहन ठरवतात. समुद्रकिनाऱ्याचे हॉटेल बघतात. दिवसा भ्रमंती करतात. कोकणच्या दक्षिणेकडे अनेक नामवंत आणि नवोदित टूर कंपन्या, टूर मॅनेजर्स हे हॉटेल बुकिंगसह प्रेक्षणीय स्थळांचे नियोजन पर्यटकांना देतात. त्या ठिकाणचे चालक पर्यटकांना घेऊन नियोजनानुसार सहली घडवितात. हे कोकणात होत का नाही? आम्ही कोकण पर्यटनाचे मार्केटिंग कधी करणार? पर्यटनाचा ८० टक्के व्यवसाय हा जाहिरातीवर अवलंबून असतो. एकूण पर्यटन व्यवसायातील २० टक्के खर्च जाहिरातींवर होतो. मराठी व्यावसायिकांकडून हे होत असेल का? कोकणात राहण्याच्या चांगल्या व्यवस्था आहेत. सर्व आर्थिक पातळीतला पर्यटक आला तरी त्याला सेवा मिळू शकते. समुद्र ही कोकण पर्यटनाची मुख्य ताकद. पण यामुळे किनारे स्वच्छ आहेत का? नसतील तर ते स्वच्छ ठेवावे लागतील. अनेक गावकऱ्यांनी घरांत 'होम स्टे' सुविधा दिली आहे. कुटुंबातील महिला पर्यटकांना रुचकर जेवू घालतात. काही ठिकाणी अॅडव्हेंचर स्पोर्ट्स, काही ठिकाणी डॉल्फिन दर्शन, उंटगाडी, घोडागाडी असते. हे पुरेसे नाही. कोकणचे केरळ, राजस्थानसारखे मार्केटिंग व्हायला हवे. कारण पर्यटक येऊन पाहतात त्यापेक्षा प्रचंड कोकण हे पर्यटनासाठी वाट पाहते आहे.
देशात आणि जगात जिथे सर्वाधिक पर्यटक जातो तिथे 'प्लॅन्ड टुरिझम' असतो. दुबईसारखे वाळवंट आंतरराष्ट्रीय पर्यटन केंद्र बनते. कारण तिथे 'थीम्स' दिसतात. कोकणात असे निसर्ग आणि समुद्राशी निगडित थीमबेस्ड काम व्हायला हवे. कोकणात अशा पायाभूत आणि नैसर्गिक विकासाकडे सरकारचे, प्रशासनाचे आणि लोकप्रतिनिधींचे दुर्लक्ष झाले आहे. रत्नागिरीसह सिंधुदुर्गात स्कूबा डायव्हिंग सुरू झाले आहे. तिथेही, 'फार कमी वेळ मिळतो. समुद्र अस्वच्छ आहे' अशा तक्रारी ऐकू येतात. यावर उपाय शोधावा लागेल. कोकणाचे सौंदर्य टिपण्यासाठी अनेक चित्रपट निर्माते येतात. या साऱ्यांच्या नोंदी (डॉक्युमेंटेशन) व्हावे. मुळात कमी बजेट असणाऱ्या फिल्म्स करणे, ही मोठी कसरत आहे. कोकणात मनुष्यबळ, व्यवस्थापन, जेवणखाणे, निवास या गोष्टी परवडणाऱ्या बजेटमध्ये एकाच ठिकाणी मिळण्याची स्थिती आजही नाही.
जागतिक वारसास्थळांचा विचार करता सह्याद्रीतील किल्ल्यांसह जलदुर्ग ही कोकणची खूप मोठी श्रीमंती आहे. या जलदुर्गांभोवती वेगवेगळी 'थीम्स' तयार होऊ शकतात. विजयदुर्गाची प्रसिद्ध पाण्याखालची भिंत, हेलियम पॉईंट पर्यटकांना पाहायला आवडतील. कोकणात मसाल्याचे बेट का होत नाही? आमच्या कर्नाळा आणि फणसाड या अभयारण्यांची उत्कृष्ट अशी ओळख का नाही? अॅडव्हेंचर सायकलिंग, बायकिंग, ट्रेकिंग इव्हेंटन्स, प्रायव्हेट जंगले वापरून जंगल ट्रेक, बर्ड वॉचिंग असे काही जोरदार सुरू झाले, पायाभूत सुविधा दर्जेदार मिळाल्या आणि यांचे मार्केटिंग झाले तर कोकणात देशी-परदेशी पर्यटक नक्कीच येईल. कोकणात राज्याचा आर्थिक विकास सांभाळण्याची शक्ती आहे. संकटे कितीही आली तरी कोकण लढणारा आहे. हीच येथील संस्कृती आहे. गेल्या जुलैच्या महापुरात ती दिसली. ती पर्यटनातही दिसण्यासाठी कोकणाचा सर्वसमावेशक विचार झाल्यास इथल्या पर्यटन दिनाचे भविष्य उज्ज्वल आहे.
(लेखक पर्यटनाचे अभ्यासक आहेत.)
